Piše: Dr Katarina Kukuruzović, lekar opšte prakse
Šta su poremećaji fertiliteta?
Poremećaji fertiliteta (plodnosti) su sve bolesti ili stanja koja onemogućavaju začeće nakon godinu dana redovnih nezaštićenih seksualnih odnosa.
Poremećaji fertiliteta se mogu odnositi na muškarca ili ženu, ili oboje, kada kombinacija nekih poremećaja ili stanja sprečava nastanak željene trudnoće u 12 meseci redovnih nezaštićenih odnosa.
Za žene koje su prešle 35-tu godinu života, ovaj rok je smanjen duplo, tj. već nakon 6 meseci redovnih i nezaštićenih odnosa, ukoliko ne dođe do začeća, treba ispitivati razloge poremećaja fertiliteta.
Kakvi sve poremećaji fertiliteta postoje?
Infertilitet može biti problem oba pola, pa se govori o poremećajima fertiliteta kod muškaraca i kod žena.
Okvirno je muški infertilitet problem kod trećine svih parova koji ne mogu da dobiju dete prirodnim putem, ženski infertilitet je problem kod druge trećine, a kod treće trećine je problem u kombinaciji muških i ženskih faktora, ili je razlog infertiliteta nepoznat.
Infertilitet može biti:
- Primarni, koji se odnosi na žene koje nikada nisu zatrudnele, iako su dovoljno dugo imale redovne i nezaštićene seksualne odnose
- Sekundarni, koji se odnosi na žene koje uspeju da zatrudne, ali ne i da iznesu trudnoću do kraja
Najčešći poremećaji muškog fertiliteta su:
- Problemi sa proizvodnjom spermatozoida
- Problemi sa brojem spermatozoida
- Problemi sa morfologijom (oblikom i strukturom) spermatozoida
- Problemi sa pokretljivošću spermatozoida
- Problemi sa izbacivanjem sperme
- Drugi medicinski razlozi, poput ostalih stanja i bolesti koje utiču na fertilitet (erektilna disfunkcija, varikocela, tj. proširene vene testisa, infertilitet prouzrokovan lekovima, npr. citostaticima ili antidepresivima, ili hormonskim poremećajima, naročito poremećajima steroidnih hormona)
Najčešći poremećaji ženskog fertiliteta su:
- Problemi sa ovulacijom, odnosno proizvodnjom i izbacivanjem jajnih ćelija, najčešće zbog neredovnih menstruacija, zbog hormonskog disbalansa, sindroma policističnih jajnika – PCOS (polycystic ovary syndrome) ili endometrioze
- Problemi sa fertilizacijom (oplođenjem) jajne ćelije, koji se češće javljaju kod žena preko 35 godina starosti, ili mogu biti uzrokovani endometriozom, zapaljenskim procesima ili priraslicama koje su ostale kao posledice prethodnih upala
- Problemi sa implantacijom zigota (oplođene jajne ćelije) u endometrijum, koji uglavnom nastaju zbog mioma, polipa ili ožiljaka
- Druge bolesti (naročito autoimune bolesti), stanja (naročito trombofilije) ili lekovi (citostatici, antipsihotici, hemioterapija) koji negativno utiču na fertilitet
Faktori rizika
Faktori rizika za pojavu poremećaja fertiliteta kod muškaraca su starije doba života, pušenje, konzumiranje alkohola i drugih psihoaktivnih supstanci, gojaznost, izloženost pesticidima, herbicidima, teškim metalima.
Faktori rizika koji kod žena mogu dovesti do poremećaja fertiliteta su starije godine života, pušenje, konzumiranje alkohola i drugih psihoaktivnih supstanci, gojaznost ili mršavost, seksualno prenosive bolesti, bilo da su aktivne ili su prošle, ali su za sobom ostavile posledice u reproduktivnom sistemu žene.
Prevencija poremećaja fertiliteta
Odavno je poznato da kod nekih žena prevelik ili suviše nizak indeks telesne mase, tj. BMI (body mass index), odnosno gojaznost ili mršavost, mogu negativno da utiču na plodnost. U poslednje vreme se sve više govori i o tome da su izbegavanje trans masti i izbegavanje šećera, naročito rafinisanog šećera, veoma bitni faktori koji mogu da doprinesu povećanju plodnosti.
Generalno, zdrava i uravnotežena ishrana, redovna fizička aktivnost i život bez stresa i zavisnosti od psihoaktivnih supstanci je svakako preporučljiv način života, i najbolja prevencija raznih bolesti i patoloških stanja, pa tako i poremećaja fertiliteta.
Veće šanse za ostajanje u drugom stanju su u sredini menstualnog ciklusa, odnosno oko vremena ovulacije, pa su edukacija, praćenje plodnih dana i ciljani nezaštičeni seksualni odnosi u tom periodu najjednostavniji koraci za povećanje šanse da dođe do začeća.
Dijagnostika poremećaja fertiliteta
Ako do trudnoće ne dođe u 6 do 12 meseci redovnih nezaštićenih seksualnih odnosa, potrebno je utvrditi uzrok ili uzroke poremećaja fertiliteta.
Kod muškaraca ova ispitivanja uključuju pregled genitalija i analize sperme, tačnije spermogram i spermokulturu.
Spermogram će pokazati koliki je volumen ejakulata, kakav je izgled, viskoznost, likvefakcija i pH, zatim koliki je broj spermatozoida u ejakulatu, kolika im je koncentracija u 1 ml, pokretljivost, oblik, vitalnost itd.
Spermokultura je mikrobiološka analiza kulture ejakulata.
Dodatni testovi su hormonske analize i genetsko testiranje.
Kod žena je najčešći uzrok poremećaja fertiliteta povezan sa godinama, jer posle 30-te godine polako počinje da opada verovatnoća da žena prirodnim putem zatrudni i iznese trudnoću.
Ispitivanje poremećaja fertiliteta kod žena uključuje uzimanje anamnestičkih podataka o prethodnim genitalnim i ostalim bolestima i faktorima koji mogu da dovedu do smanjene plodnosti, a zatim ginekološki i ultrazvučni pregled, kojim se utvrđuje stanje reproduktivnih organa.
Za utvrđivanje hormonskog uticaja na fertilitet žene naročito je bitan hormonski status trećeg dana menstrualnog ciklusa, kada se gleda nivo sledećih hormona: FSH (folikulostimulirajući hormon), LH (luteinizirajući hormon), estradiol, progesteron, testosteron, prolaktin. Ostali hormoni koji su bitni za plodnost žene su hormoni štitaste žlezde i AMH (antimilerijan hormon), koji pokazuje preostalu rezervu jajnih ćelija u jajnicima.
Mikrobiološki nalaz vaginalnog i cervikalnog brisa je važan za otkrivanje eventualno prisutnih infekcija.
Praćenje porasta folikula (folikulometrija) ultrazvučnim pregledom i utvrđivanje tačnog dana pucanja folikula (ovulacije), može povećati šansu za začeće prirodnim putem.
Ostali testovi koji mogu da se rade su: ispitivanje prohodnosti jajovoda i materice (HSG -histerosalpingografija), posmatranje unutrašnjosti materice (histeroskopija), itd.
Lečenje poremećaja fertiliteta
Ukoliko se utvrdi da jedan ili oba partnera imaju problem koji onemogućava začeće prirodnim putem, dalje lečenje zavisi od vrste problema: infekcije se leče antibioticima, fizičke prepreke (npr. priraslice) operacijama, endokrinološki disbalans se tretira hormonskim preparatima.
Tehnike asistirane reprodukcije su:
- intrauterina inseminacija (IUI)
- vantelesna oplodnja (IVF – in vitro fertilizacija)
- ICSI (intracytoplasmic sperm injection)
Spermatozoidi se mogu dobiti iz ejakulata, a ako to nije moguće, onda direktno iz testisa, ili od donora. Jajna ćelija takođe može da bude donorska. Donacija jajnih ćelija i spermatozoida je regulisana zakonom.
