Karijes predstavlja oboljenje tvrdih zubnih tkiva (gleđi, dentina, cementa) koje je praćeno njihovim omekšavanjem i stvaranjem šupljine u zubu. S obzirom na to da se može javiti i na mlečnim i na stalnim zubima, a nekad i odmah po nicanju, karijes predstavlja najčešće oralno oboljenje dece i odraslih.
Karijes zuba je veliki stomatološki, medicinski i javno zdravstveni problem jer utiče na mogućnost žvakanja hrane, psihofizički rast i razvoj, samopouzdanje, estetiku i celokupan zdravstveni status pojedinca.
Za razvoj karijesa neophodna su 4 faktora koja deluju na zubno tkivo:
- Dentalni plak – naslaga na desnima i zubima koja je naseljena velikim brojem mikroorganizama
- Ugljeni hidrati – uglavnom šećeri iz hrane koji nisu uklonjeni pranjem zuba
- Predilekciona mesta za taloženje dentalnog plaka – nezalivene jamice i fisure, međuzubni prostori, pukotine u ispunima, itd
- Vreme
Kako nastaje karijes?
Nakon svakog obroka dolazi do smanjenog lučenja pljuvačke, koja konstantnim vlaženjem i spiranjem održava optimalnu pH vrednost u ustima. Osim toga hrana koju smo pojeli u manjoj ili većoj meri (u zavisnosti od rasporeda i morfologije zuba) ostaje na svim mestima gde samočišćenje nije omogućeno, tačnije između zuba, u jamicama bočnih zuba i drugim nepristupačnim površinama. Ukoliko se hrana ne očisti u potpunosti sa ovih mesta stvaraju se povoljni uslovi za nastanak dentalnog plaka.
Dentalni plak je mekana naslaga na zubima koja se sastoji od velikog broja mikroorganizama smeštenih u matriksu koji je izgrađen od proteina, ugljenih hidrata i lipida. Mikrorganizmi dentalnog plaka se menjaju u zavisnosti od vrste hrane i vremena, pa tako na početku dominiraju Gram-pozitivne koke, a u zrelom plaku su najzastupljenije gram-negativne bakterije. Bakterije u zrelom dentalnom plaku koriste ugljene-hidrate iz hrane za svoju ishranu i time vrše njihovu razgradnju. Razgradnjom ovih ugljenih hidrata se oslobađaju organske kiseline i enzimi koji pokreću proces demineralizacije (razgradnje) čvrstih zubnih tkiva. Ovo pretvaranje ugljenih hidrata u kiseline od strane dentalnog plaka snižava pH u ustima je početak stvaranja karijesne lezije.
Faktori rizika
Karijes je vrlo složen proces na koji utiče mnogo faktora. Što bolje poznajemo ove faktore, moći ćemo bolje da utičemo na njegovu prevenciju.
Faktori na koje možemo da utičemo :
- Održavanje oralne higijene
- Vrsta i tip ishrane – hrana bogata šećerima i ugljenim hidratima olakšava formiranje dentalnog plaka, ali i intervali u kojima se hrana unosi. Konstantno jedenje, bez pauza u kojima pljuvačka može da ispere otatke hrane i podigne pH vrednost u ustima, znatno povećava rizik za karijes.
- Tip disanja – disanje na usta olakšava formiranje karijesa
- Antibiotska terapija
Genetski faktori:
- Kvalitet gleđi
- Zbijenost zuba i raspored zuba koji olakšava zazdržavanje hrane i otežava njeno uklanjanje
- Sastav pljuvačke
- Imuni odgovor organizma
Simptomi
Simptomi mogu varirati u zavisnoti od toga koliko je dubok karijes, da li je zahvaćena zubna pulpa (živac), vremesnkog trajanja simptoma i individualne osetljivosti na bol.
U najčešće simptome karijesa spadaju:
- Bol prilikom žvakanja ili spontan
- Bol ili osetljivost na toplo/hladno i nadražaje poput čokolade (slatko)
- Zapadanje hrane i neprijatan zadah
- Braonkasta, crna ili kredasto bela mrlja na zubu
Ukoliko karijes traje duže može izazvati komplikacije tipa širenja infekcije kroz kanal korena u kost. U tom slučaju javljaju se sledeći simptomi:
- Otok na sluzokoži ili kuglica iz koje izlazi sekret iznad korena zuba na desnima
- Otok koji se javlja na koži brade, obraza ili ispod nosa zavisnosti od lokalizacije zuba
- Bol prilikom dodira zuba
- Osećaj da je zub isplivao i da je viši od ostalih
- Nemogućnost otvaranja usta
- Povišena temperatura
Kada infekcija ne pronađe svoj put ka napolje i ne napravi izlaz u vidu fistule, može se usmeriti ka vitalnim centrima i ući u krvotok. Ovo su ozbiljne komplikacije koje su po život opasne za pacijenta, i treba ih sprečiti kad god je to moguće.
Dijagnoza
Pravilno postavljena dijagnoza karijesa i karijes rizika je osnovni predsuslov za uspešnu terapiju i sprečavanje nastanka novih karijesnih lezija.
Dijagnozu postavlja stomatolog nakon kliničkog pregleda, u koji spada vizuelna inspekcija i pregled sondom.
S obzirom na to da zubni kvar može biti sakriven ispod naizgled zdrave gleđi ili plombi, stomatolog će uraditi i neka od dodatnih ispitivanja kao što su pregled kamerom koja detektuje karijes u najranijim fazama, prosvetljavanje posebnim laserom sa istom svrhom, ili rendgen snimak.
Ukoliko se posumnja da zub “nije živ”, odnosno da se karijes proširio i oštetio živac, može se raditi i ispitivanje vitaliteta posebnim instrumentom koji provodi električne impulse niskog intenziteta.
Procena rizika za nastanak karijesa predstavlja proces utvrđivanja verovatnoće da će se kod neke osobe u određenom vremenu razviti nova karijesna lezija, kao i da li će kod postojećih lezija doći do pogoršanja.
Kako se izvodi procena rizika za nastanak zubnog karijesa?
Američka akademija za dečju stomatologiju formulisala je još 2002. godine modele za procenu karijes rizika kod dece različite uzrastne dobi. Stomatolog vrši procenu, a u obzir se uzimaju različite grupe faktora poput:
- Bioloških – aktivni karijesi kod roditelja, socioekonomski status, navike u ishrani, opšte zdravstveno stanje;
- Protektivnih – primena fluorida u bilo kom obliku, navike poseta stomatologu;
- Kliničkog nalaza – ocenjuje se prisustvo dentalnog plaka, aktivnih zubnih kvarova i izlečenih zuba sa ispunima;
Terapija
Terapija karijesa se izvodi u lokalnoj anesteziji, a prethode joj procena karijes rizika i uklanjanje naslaga ukoliko postoje. Pre postavljanja plombe stomatolog može postaviti plastičnu tanku gumu koja se naziva koferdam i koja služi da spreči prodor pljuvačke u radno polje, ali i da sačuva pacijenta od mogućeg udisanja materijala. Na ovaj način se obezbeđuje dugotrajnost nadoknada i zaštita pacijenta.
U slučaju da je zubni kvar zahvatio samo čvrsto zubno tkivo, terapija podrzumeva uklanjanje karijesa i postavljanje ispuna od kompozitnog ili nekog drugog materijala.
Međutim, ukoliko je karijesom zahvaćena zubna pulpa ili je infekcija u kanalu korena terapijski pristup se razlikuje i najčešće podrazumeva endodontski tretman zuba. Endodontska terapija je procedura tokom koje stomatolog ili specijalista endodoncije uklanja karijesom izmenjeno zubno tkivo iz kanala korena, obrađuje ga u cilju uklanjanja infekcije i punjenjem sprečava ponovni nastanak infekcije. Nakon toga se može uraditi plomba na tom zubu ili druga vrsta nadoknade.
Važno je napomenuti da terapija karijesa mlečnih zuba ima svoje specifičnosti.
Prevencija karijesa
Pojava karijesa se može sprečiti ne samo u detinjstvu, već i kasnije u toku života razvojem pravilnih navika. Za prevenciju karijesa kod dece ključan je stav roditelja prema održavanju oralne higijene i redovnim posetama stomatologu, usvajanje pravilnog načina ishrane i korekcija loših navika.
Kod odraslih pojava zubnog kvara se može sprečiti primenom sledećih principa:
- Pranje zuba u trajanju od minimum 2 minuta, najmanje 2 puta dnevno (obavezno posle poslednjeg obroka) i pravilnom tehnikom
- Korišćenje paste sa fluoridima (oko 1500ppmF)
- Upotreba konca za zube ili interdentalnih četkica
- Redovne posete stomatologu – na 6 meseci ili godinu dana u zavisnosti od karijes rizika;
- Pravilna ishrana sa kontrolisanim unosom šećera
