Pancitopenija se javlja kada nastane problem sa koštanom srži, spužvastim tkivom unutar kostiju koje sadrži matične ćelije, nezrele ćelije koje se mogu pretvoriti u krvne ćelije. Problem sa matičnim ćelijama može značiti da manje krvnih zrnaca ulazi u krvotok. Nedostaci u ishrani, autoimune bolesti, određeni virusi ili toksini i tretmani raka takođe mogu izazvati pancitopeniju.
Šta je pancitopenija?
Pancitopenija je medicinski izraz kada neko ima malu količinu crvenih krvnih zrnaca, belih krvnih zrnaca i trombocita u krvi. To nije bolest već laboratorijska indikacija koju lekari mere analizom krvi. Ako neko ima pancitopeniju, to znači da postoji osnovno stanje koje je uzrokuje. Bilo koja stanja, koja smanjuju proizvodnju krvnih zrnaca ili povećavaju uništavanje krvnih zrnaca, mogu izazvati pancitopeniju. Lekari utvrđuju da osoba ima pancitopeniju ako krv ima:
- manje od 11,5 grama po decilitru (g/dl) hemoglobina kod žena ili manje od 13,5 g/dl kod muškaraca
- manje od 150.000 trombocita po mikrolitru (mcl)
- manje od 4.000 leukocita po mililitru (ml) ili apsolutni broj neutrofila manji od 1.500-1.800 po ml
Koji su simptomi pancitopenije?
Blaga pancitopenija možda neće izazvati nikakve primetne simptome. Međutim, ako osoba ima ozbiljniju pancitopeniju, to može izazvati različite simptome u zavisnosti od toga koji tip krvnih zrnaca je najviše pogođen. Na primer, crvene krvne ćelije nose kiseonik. Ako neko ima nizak nivo crvenih krvnih zrnaca ili anemiju, može imati problem sa:
- kratkim dahom
- umorom ili zamorom
- bolom u grudima.
Trombociti pomažu u zgrušavanju krvi kada neko krvari. Smanjen broj trombocita poznat je kao trombocitopenija, sa simptomima kao što su modrice, lakše krvarenje ili poteškoće u zaustavljanju krvarenja nakon povrede.
Bela krvna zrnca pomažu u borbi protiv infekcije. Ako čovek ima mali broj belih krvnih zrnaca ili leukopeniju, veća je verovatnoća da će razviti infekciju. Ljudi sa niskim nivoom neutrofila – specifične vrste belih krvnih zrnaca – mogu imati ozbiljne infekcije.
Dodatni simptomi povezani sa pancitopenijom mogu da budu:
- uvećana slezina
- vrtoglavica
- brzi otkucaji srca
- umor
- bleđa koža nego obično
- osip
- otok limfnih čvorova
- čirevi
- slabost.
Pored toga, osobi je potrebna hitna medicinska pomoć ako ima sledeće simptome, koji se mogu pojaviti iznenada:
- zbunjenost
- gubitak svesti
- napade
- kratak dah
- značajan gubitak krvi.
Uzroci pancitopenije dele se u dve kategorije
Uzroci pancitopenije spadaju u dve široke kategorije. Prvi je centralni tip, koji nastaje zato što koštana srž ne proizvodi dovoljno novih krvnih zrnaca. Drugi tip je periferni, što znači da zdravstveno stanje uzrokuje uništavanje postojećih krvnih zrnaca. Ponekad su uključena oba uzroka. Nedostaci u ishrani su najčešći uzrok centralne pancitopenije – telu su potrebni hranljivi sastojci, kao što su folat i vitamin B12, za stvaranje krvnih zrnaca.
Ako osoba ne dobija dovoljno hranljivih materija iz svoje ishrane, može razviti pancitopeniju. Alkoholizam, malapsorpcija, infekcije pantljičarom i određeni lekovi takođe mogu otežati telu da apsorbuje hranljive materije. Drugi uzrok je otkazivanje koštane srži, poznato kao aplastična anemija. Ovo stanje može nastati zbog:
- određene virusne infekcije, kao što su Epstein-Barr virus, HIV, hepatitis C ili parvovirus B19, koji uzrokuje petu bolest kod dece
- karcinoma koji uništavaju ćelije koštane srži, kao što su limfom, leukemija i multipli mijelom
- hemoterapijskih tretmana, uključujući metotreksat, karbamazepin i hloramfenikol
- određenih lekova, kao što je trimetoprim-sulfametoksazol (Bactrim)
- toksičnost od lekova ili agenasa za hemoterapiju
- nasledna stanja, kao što je Fanconijeva anemija
- Ponekad je aplastična anemija idiopatska, što znači da nema prepoznatljiv uzrok.
Autoimuna stanja mogu izazvati uništavanje krvnih zrnaca, što se dešava kada imuni sistem greškom napadne zdrava tkiva i ćelije. Primeri uključuju reumatoidni artritis i sistemski lupus. Drugi uzrok pancitopenije je sekvestracija slezine, gde se velike količine krvi iznenada skupljaju i ostaju zarobljene u slezini. Može se javiti zbog alkoholne ciroze jetre, HIV, tuberkuloze ili malarije.
Za koga je rizična pancitopenija?
Pojedinci sa bilo kojim od gore navedenih osnovnih stanja imaju veći rizik od razvoja pancitopenije. Porodična istorija pancitopenije, raka ili imunodeficijencije takođe može povećati rizik od razvoja ovog problema. Prema sitraživanju iz 2021, pancitopenija je češća kod dece i odraslih u 30-im ili 40-im godinama, a takođe je češća kod muškaraca nego kod žena.
Kako se uspostavlja dijagnoza?
Lekari mogu da dijagnostikuju pancitopeniju analizom kompletne krvne slike, vrstom krvnog testa koji meri nivo svake vrste krvnih zrnaca. Zdravstveni radnici takođe mogu napraviti bris periferne krvi tako što će staviti malo krvi na staklo i pregledati ga pod mikroskopom. Pored toga, mogu biti potrebni dodatni testovi kako bi se otkrio osnovni uzrok pancitopenije. Takvi testovi uključuju:
- testovi nutritivnih nedostataka
- testovi na HIV, hepatitis C ili druge viruse
- testovi za autoimunost.
Takođe može biti neophodno izvršiti aspiraciju koštane srži i biopsiju, što uključuje uzimanje uzorka koštane srži, često iz kuka, i slanje u laboratoriju. Odatle, medicinski stručnjak može da proceni koštanu srž i da proveri kako ona funkcioniše. Aspiracija koštane srži pomaže lekarima da dijagnostikuju uzrok pancitopenije u 75 odsto slučajeva.
Kako se leči pancitopenija?
Lečenje zavisi od osnovnog uzroka pancitopenije, a to može da podrazumeva:
- poboljšanje ishrane kako bi se nadoknadili nedostaci
- ukidanje lekova
- lečenje infekcija, kao što su HIV ili tuberkuloza
- kontrola autoimunih stanja
- lečenje karcinoma
- presađivanje koštane srži
- presađivanje matičnih ćelija
- uzimanje lekova.
Lekar takođe može da traži transfuziju crvenih krvnih zrnaca ili trombocita, ako je krvna slika neke osobe izuzetno loša ili pokazuje teške simptome povezane sa pancitopenijom. Ako neko ima izuzetno nizak broj belih krvnih zrnaca, lekari mogu započeti terapiju antibioticima širokog spektra kako bi smanjili rizik od infekcije. Oni preporučuju ovaj kurs lečenja za ljude sa apsolutnim brojem neutrofila manjim od 500 po ml zbog rizika od smrti izazvane sepsom. Lekari takođe mogu koristiti lekove da stimulišu proizvodnju koštane srži.
Kakve komplikacije može da izazove pancitopenija?
Ljudima je potreban dovoljan nivo krvnih zrnaca za život i borbu protiv infekcija. Pojedinci koji ne proizvode dovoljno krvnih zrnaca mogu da dožive ozbiljne simptome, što može da dovede do komplikacija opasnih po život, kao što su:
- povećan rizik od infekcija
- teška, po život opasna anemija
- krvarenje.
