Transplantacija koštane srži, odnosno mekog, sunđerastog tkiva unutar koštanih šupljina kostiju, medicinska je metoda koja predstavlja nadu za pojedine pacijente sa nekim teškim bolestima. Uglavnom su to stanja vezanja za oboljenja krvi, koja zahtevaju da se oštećene ćelije zamene novim.
Transplantacija koštane srži služi zameni oštećenih i stvaranju novih ćelija
Transplantacije koštane (kostne) srži može da bude spasonosna za obolele osobe sa stanjima kao što su limfom ili leukemija. Pribegava joj se ponekad i kada je intenzivno lečenje karcinoma oštetilo krvne ćelije. U novije vreme, umesto izraza „transplantacija matičnih ćelija“ koristi se medicinski termin „transplantacija ćelija hematopoeze“.
Naša koštana srž sadrži matične ćelije. Kod zdravih osoba, matične ćelije u koštanoj srži pomažu u stvaranju i obnavljanju najvažnijih elemenata krvi:
- crvena krvna zrnca (ćelije) – eritrociti, čija je uloga prenošenje kiseonika kroz celo telo
- bela krvna zrnca – leukociti, koji pomažu u borbi protiv infekcije
- trombociti, koji kontrolišu proces zgrušavanja krvi kako bi se sprečilo prekomerno krvarenje
Transplantacija koštane srži – ko je kandidat
Osobe sa sledećim dijagnozama mogu da budu biti kandidati za proceduru koja je poznata kao transplantacija koštane srži:
- karcinomi ili maligne bolesti krvi (limfom ili leukemija)
- imunološke ili genetske bolesti (bolest srpastih ćelija ili talasemija)
- bolesti koštane srži (aplastična anemija)
- oštećenje koštane srži zbog hemoterapije ili terapije zračenjem
Po čemu se određuje vrsta transplantacije
Postoji više vrsta transplantacije koštane srži. Osnov je poreklo zdravih ćelija, odnosno, odakle dolaze kao izvor. U mnogim slučajevima, donator je bliski član porodice, kao što je brat ili sestra ili roditelj. Medicinski naziv za ovu proceduru je alogena transplantacija. Naravno, veća je verovatnoća da će transplantacija biti efikasna ako donirane matične ćelije imaju što sličniji genetski sastav kao matične ćelije same osobe kojoj je potrebna transplantacija. Ako član uže porodice nije podudaran donor, traži se u dostupnim registrima.
U postupku koji se zove autologna transplantacija, izdvajaju se zdrave krvne matične ćelije od osobe koja se leči. Uklanjaju se oštećene ćelije, i zamenjuju zdravim.
Pri transplantaciji pupčane vrpce, lekari koriste nezrele matične ćelije iz pupčane vrpce nakon rođenja bebe. Za razliku od ćelija odraslog donora, ćelije iz pupčane vrpce ne moraju da budu potpuno podudarne.
Koje pripreme je potrebno izvršiti pre transplantacije
Pre transplantacije koštane srži, vrše se brojni testovi i analize. Ako je moguće koristiti sopstvene ćelije, one se sakupljaju (izdvajaju iz krvi) i čuvaju u zamrzivaču do transplantacije. Osoba će do tada biti podvrgnuta nekom drugom tretmanu. To može da bude hemoterapija, zračenje ili kombinaciju ove dve terapije.
Ove procedure, nažalost, obično uništavaju i ćelije koštane srži, pored malignih ćelija. Hemoterapija i zračenje takođe oslabljuju imunski sistem. Potrebno je da se pronađe modus da organizam ne oslabi previše, kako bi telo bilo u mogućnosti da izdrži proceduru. Pacijentu se plasira mala cev u jednu od većih vena i daje se lek koji uništava sve abnormalne matične ćelije. On služi i sprečavanju odbacivanja zdravih transplantiranih ćelija.
Transplantacija koštane srži nije operacija – kako izgleda sama procedura
Slična je transfuziji krvi. Obično se odvija u više sesija tokom nekoliko dana. Uvođenje ćelija u krv na ovaj način daje im najbolje šanse da se integrišu sa telom i da ne budu odbačene.
Dodaju se i određene supstance poput hranljivih materija i lekova koji pomažu u borbi protiv infekcije ili podstiču rast koštane srži. Kombinacija zavisi od odgovora tela na terapiju. Ova procedura će privremeno ugroziti imunološki sistem osobe koja se transplantira, čineći ih veoma podložnim infekciji. Sve se izvodi u sterilnim blokovima kako bi se umanjili i sprečili rizici od infekcije.
Krv se proverava permanentno sa ciljem provere da li nove ćelije počinju da funkcionišu kao deo koštane (kostne) srži. Ako broj belih krvnih zrnaca počne da raste, znači da telo počinje da stvara sopstvenu krv, a to govori da je transplantacija bila uspešna.
Transplantacija koštane srži i vreme oporavka nakon procedure
Vreme koje je potrebno telu da se oporavi zavisi od:
- vrste transplantacije
- brzine oporavka imunskog sistema
- brzine prihvatnja novih, zdravih ćelija
Uz to, na oporavak utiču i drugi faktori, kao što su:
- opšte zdravstveno stanje i pridružene bolesti
- upotreba hemoterapije, zračenja ili kombinacija ovih terapija
- koji vid transplantacije je izvršen
- stepen podudarnosti donora
Rizici i moguće komplikacije koje nosi transplantacija koštane srži
Rizik od komplikacija tokom procedure i nakon nje je visok. Verovatnoću razvoja komplikacija mogu da otvore različiti faktori, kakvi su:
- starost osobe
- ukupno zdravstveno stanje
- vrsta transplantacije
- razlog transplantacije
Najćešće komplikacije koje se događaju i u svetskim centrima ovog tipa:
- infekcije
- mučnina ili povraćanje
- dijareja
- mukozitis (upala i bol u grlu, ustima i stomaku)
- neuspeh transplantacije (transplantirane ćelije ne proizvode nova krvna zrnca)
- anemija
- rana menopauza
- neplodnost
- katarakta
- oštećenje drugih organa
- Graft-versus-host bolest (ćelije donora napadaju telo transplantirane osobe)
- krvarenje u mozgu, plućima ili drugim organima
Osoba koja je transplantirana, može da ima i reakcije koje su tipične za bilo koju drugu medicinsku proceduru, uključujući:
- kratak dah
- pad krvnog pritiska
- glavobolju
- bolove
- groznicu
- jezu
Nažalost, neke osobe kao rezultat komplikacija od transplantacije koštane srži dožive i fatalan ishod.
Prognoze takođe zavise od više faktora
Odgovor tela na transplantaciju koštane srži može da varira od osobe do osobe. Faktori kao što su starost, opšte zdravstveno stanje i razlog transplantacije, utiču i na dugoročnu perspektivu i izglede lečenja. Ako je neko transplantiran ćelijama koštane srži u cilju lečenja raka, prognoze zavise i od toga koliko se rak proširio. Rašireni metastaski karcinomi smanjuju verovatnoću prihvatanja novih ćelija.
Prema statistikama američkog Nacionalnog programa za donatore koštane srži (National Marrow Donor Program), jednogodišnja stopa preživljavanja kod osoba koje su bile podvrgnute transplantaciji od nesrodnih donora, povećala se sa 42 na 60 odsto u poslednjih pet godina.
